სოფელი ხევშა "პირიმზე ფუძის ანგელოზი"
ლომისა ყველაზე ძრიალი ხატია მთაში. ამას მარტო ახოს პირიმზე ფუძის ანგელოზი უახლოვდება - ხევსურებისა. იმის დღეობასა პირიმზე ახოობა ქვია. ამისი დღეობა 18 მარიამობის თვეს მოდის ძველითა. ეს პირიმზე ხევსურის ვაჟია. წითური ბიჭია, ქერა. ძილში რო ხევსური ნახო, იცოდე პირიმზეა. წმინდა გიორგის აქვს 363 ნაწილი. ის ყველა ხატის ნაწილია. წმინდა გიორგი თათარი ყოფილა, მონათლულა და თათრებმა მთიდან დააგორეს: რატო მაინათლეო? ლომისაც წმინდა გიორგია. ლომისა წმინდა გიორგის მკლავია. წმინდა გიორგის ენა არი ჩოხის წმინდა გიორგის სალოცავი. წმინდა გიორგის თავია კოპალე, დანარჩენი ასოები სხვადასხვებია. ლომისას ჩხუბი უყვარს. თუ ჩოხის ყმა შემოგწყევლის, არ არი კარგი. თუ საჩოხლო შამოგწყევლის, უნდა გაყვე კაცსა, ვინც არ უნდა იყოს, თორო არ არი კარგი, რადგან ის წმინდა გიორგის ენაა. მთხრ. ბატარაი პატაშური, ჩამწ. ქეთევან ბურჯანაძე, ხევშა, 1946. თსუფა 5024
ვიკიპედიიდან "ახოობა"
ახოობა, ახოიანი მიწათმოქმედების სისტემასთან დაკავშირებული სათემო დღეობა. იმართებოდა გუდამაყრილ ბექაურ-წიკლაურთა გვარის ძირი ხატის - ფუძის ანგელოზის, "პირიმზის" კარზე (ხევსურეთი, სოფ. უკანახო), მონაწილეობდა გუდამაყრის მთელი თემი. ვინაიდან ეს ხატი სოფ. დუმაცხოში უკანახოდან "გადმოსულად" ითვლებოდა, მორწმუნეთა პროცესია დუმაცხოდან ხატს (დროშა-ბორაყს) "მიაბრძანებდა თავის სამკვიდროში", სადაც იკვლებოდა ზვარაკი და იმართებოდა პურობა. დღეობისათვის ლუდის ხარშვა და საჯაროზე კოდით დადგმა უმთავრესად "შარვანიანთა" სახლიკაცებს ევალებოდა. დღეობის დასასრულს იმართებოდა "ქვაბის წართმევის" ცერემონიალი. გამარჯვებულ სახლიკაცს მომავალ წელს უნდა დაედგა ლუდით კოდი, რაც დიდ სახელად ითვლებოდა.
პირიმზე-ფუძის ანგელოზი I
პირიმზე აქ არის, გუდამაყარში, პირიმზე, და ფუძის ანგელოზი ახოში არის. ბარისახო რომ არის, ბარისახოდან ახლოა, არ არი შორი. ის ბარისახოა და იმას უკენახოს ეძახიან. პირიმზე არის ახალციხიდან მობრძანებული ძველ დროში. როდესაც თათართანა ბრძოლა ჰქონდა ქართველებსა, ამ დროს ალბათ დაამარცხეს ჩვენმა წინაპრებმა, იქიდან ტყვეები წამოუყვანია და ხატიც წამოუღია. ხატის რა ნიშანი იქნებოდა, როგორი იქნებოდა, ჯვარი იქნებოდა, ოქროსი... ესე გაგონილი კი მაქ, რო იქიდან რო წამოუბრძანებიათ, როგორც ცოცხალი, როგორც ოქრო, ეგეთი იყოო, მათრახს იქნევდაო. წამოუყვანიათ და იქ დაუბრძანებიათ, ჩოხს იქით არის, ჭალაზე. მემრე მანდ როცა საქართველოში რუსი შემოვიდა, ამ გუდამაყარში შემოსვლა გაჭირვებია. კიდაც ნათქვამია: "ვერ შემოვედითო, შავი წყალი ჩამოდისო და შავიო ხალხი გამოდისო“, შავგვრემანი ქართველი ხალხი. ყაზბეგზე გამოსულან, გოგორის ხიდს ვეძახით, ბახნის ქვემოთ რო გახვალ, კლდეები რომ არი, დიდი კლდეები... მთხრ. გოგა წიკლაური, ჩამწ. ზურაბ კიკნაძე (მაგნიტოფირი), ლუთხუმი, 1982. თსუფა 25586 გუდამაყარი.
პირიმზე-ფუძის ანგელოზი II
ის ადგილი, სადაც ახლა ფუძის ანგელოზია დაარსებული, დევებს სჭერიათ. ფუძის ანგელოზი ახალციხიდან მოსულა, შებრ- ძოლებია დევებს, ამოუწყვეტია და ჩამდგარა იმ დევების ნაბინავარ- ში. ერთ ძროხას ხბო მოუგია იმ ადგილზე და ვერ აყენებენ ამ ხბოს, რომ ააყენონ და გამოაყოლონ ძროხას. მივა იქ ძროხა, მოაწოვებს, მერე წავა და მივა სახლში, ამ უკანახოს, ხევსურეთში. ერთი მოხუცებული კაცი იყო და უთხრეს ამ კაცს: „ძროხამ ხბო მოიგო აქა და აქაო და ხბოს ვერ ვაყენებთო“. უთხრა მოხუცებულმა: „აბა, იმ ფუძის ანგელოზს დაუყენეთო ის ხბოო, ვისიც ის ფუძე არისო, და აბა, ერთი ვნახოთ, რას იზამსო“. ადგნენ და დაუყენეს ხბო იმ ფუძის ანგელოზს, იმ ფუძის ანგელოზისა იყვეს, ვისი ფუძეც არისო. და დაუძახეს სალოცავს ფუძის ანგელოზი. ადგა ეს ხბო და გამოჰყვა თავის დედას, წამოვიდა. როცა გახდა დროსი, მივიდა და დადგა იმ ფუძეში, და დაკლეს იქ. და ასე გაჩნდა აქ სალოცავი პირიმზე-ფუძის ანგელოზი. ბაკურხევზე გზა არ ჰქონდა გუდამაყრიდან წამოსულ მლოცავს. მანდ დევები იყვნენ, საკერპოს ეძახიან, და არ უშვებენ. მლოცავი მიდიოდა საჩალის ჭალაზე და ასე გადადიოდა იქით. წამოვიდა ეს ფუძის ანგელოზი, შეეშველენ იახსარი და კოპალა, შეიყარნენ გორზე ერთად და იმ ფუძის ანგელოზმა უთხრა: „ჯერ მე ჩავალო და, თუ რამე გამიჭირდა, თქვენ მიშველეთო“. ჩავიდა ფუძის ანგელოზი და ამოსწყვიტა ეს დევები. მთხრ. ბერი წიკლაური, დეკანოზი, ჩამწ. ზურაბ კიკნაძე (მაგნიტოფირი), მაქართა, 1982. თსუფა 25541
პირიმზე-ფუძის ანგელოზი III
უკანახოში დაჰკარგვიათ ფური. შობის დრო მოუვიდა ფურს და ხბო მოიგო იმ ადგილას, სადაც ეხლა ხატში საკლავებს ხოცვენ. მივიდნენ და ვერ ააყენეს ხბო. დალოცეს ის ადგილი და შეეხვეწნენ: „აიმ ადგილის ფუძის ანგელოზო, როცა დრო მოუვა, გაგვაგებინე და აქ დავკლავთო“. მისულა შემდეგ ძროხა, ხბოს მოუწოვია რძე და წამოჰყოლია. გავიდა ხანი, სამი თუ ხუთი წელი. გაიზარდა ბოჩოლა და გახდა კურეტი. წამოსულა ეს კურეტი ბუბუნით, უკან გაჰყოლიან პატრონები. აბა, სად წავა, ვნახოთო. წასულა ეს კურეტი და, სადაც დაბადებულა, ისევ იქ დაწოლილა. გვარის უფროსს დაუკლავს და უთქვამს: "ამ ფუძის ანგელოზო, შენს სადიდებულოდ იყოს ეს ხარ-მარეშიო“. ასე დაფუძნებულა პირიმზე-ფუძის ანგელოზი. პირიმზე ეს არის, რომ ლოცულობენ მზის შუქს, ქვეყნიერების გამშუქებელს, ხოლო ფუძის ანგელოზს, როგორც დედამიწის ბატონ-პატრონს. პირიმზე-ფუძის ანგელოზისთვის დღე და ღამე სულ ერთია, ის დარაჯია დედამიწისა ყოველთვის. "ჟამთ-უჟამოთ მოარულოო“, ასე ამბობენ დეკანოზები. "დიდო პირიმზე-ფუძის ანგელოზო, ყმათ მოიმედეო, უყმო ყმათ დამხმარეო, ჟამთ უჟამოთ მოარულო! იდიდე და იძლიერე. შენ უშველე სანთელში სანთლის გამრევსა, ქადა-პურის გამრევსა [გამსერავსა], სამსახურის მამყვანსა და შემწირავსა. შენამც გაგემარჯვება, პირიმზე-ფუძის ანგელოზო. შენ ერთგულს მუხლი მოუყრია, პირჯვარი დაუწერია. ხელსამც მოუმართავ და შენამც იდიდები...“ მთხრ. მიხა წიკლაური (დიხჩოდან), ჩამწ. ტრისტან მახაური, გომეწარი, 1993.
პირიმზე-ფუძის ანგელოზი IV
ჩვენ ადრე ხევსურეთში ვყოფილვართ. ფუძის ანგელოზი არავის არ გაუგონია. თურმე ძროხა დაჰკარგა იქ მცხოვრებელმა, საცა ეხლა ბრძანდება. ის ძროხა მივიდა და იმაში ხბო შობა, საცა ეხლა ხატია. დადიან, ეძებენ და ვერ მო.ელეს. მემრე მიაგნეს, შახვდა პატრონი: .ბოა მოგებული. დეეზიდა პატრონი ი .ბოსა და ვერ ასწია. ეზიდება, ხბო არი, იმის აღება რაღა საქმეა! ვერ ასწივა. გაანება თავი, მივიდა და შეეკითხა ხალხს, ძროხა მოვ.ელეო, .ბო მოუგიაო, ვერ წამოვიყვანეო. .ბოს როგორ ვერ მეერიეო, დედა მტრისასაო! წავიდა და ვერც იმან აიყვანა. ვერც მე ავიყვანეო. უფროსმა უთხრა, აბა, წავიდეთ და უთხრათო: "ემ ფუძის ანგელოზოო, მოგვეც ნებაო, რო წავიყვანოთ ე .ბოო და გილოცავთო“. მივიდენ, ისე უთხრეს და წაიყვანეს .ბო. მაშინ უფროსმა უთხრა: "იმ ფუძის ანგელოზი ყოფილაო“. იქ დაარსებულა. მემრე უჩენია თავი. მემრე გაძრიელდა და გამძლავრდა. ეგ ისეთი ხთისშვილია, რო საზ- ღვარგარეთ დადის. ყმა იყოს, უყმო ყმა იყოს, რო ახსენებს, უშველის... შაშინებული კაცი მოიფიქრებს, რომ მიშველისო: „გამიჭირდა და მიშველეო!“ იმ წუთში იქ დაიბადება, ცეცხლის სახით ნახავს, გუდამაყარი თსუფა 30231
ფუძის ანგელოზის დაარსება
ერთმა უკანახოელმა კაცმა ძროხა დაკარგა. დადის და ეძებს ძროხას. ბოლოს მიაგნო ერთ ადგილს, სადაც ძროხას ხბო მოეგო. სცადა ხბოს აყვანა იმ პატრონმა, დაეზიდა, მაგრამ ძვრა ვერ უყო, ვერ ასწია. გაანება თავი, წავიდა და ხალხს უთხრა: ძროხა ვიპოვე, ხბო მოუგია, მაგრამ ვერ მოვერიეო. როგორ ვერ მოერიეო? გაიკვირვეს. წავიდნენ, თავადაც სცადეს, მაგრამ ვერც ისინი მოერივნენ, ვერ გაიყვანეს ხბო იმ ადგილიდან. ერთმა თქვა: აბა, წავიდეთ და შევეკითხოთ ემ ფუძის ანგელოზსო: მოგვეცი ნება, ხბო წავიყვანოთ შენი ადგილიდან და გამსახურებთო. მივიდნენ, შეევედრნენ და გამოიყვანეს ხბო. მიხვდნენ, რომ ამ ადგილას ფუძის ანგელოზი იყო დაარსებული და დაიწყეს აქ მისი ლოცვა-სამსახური. მთხრ. მიხ. წიკლაური, ჩამწ. ხვთისო მამისიმედიშვილი, გომეწარი 1993. თსუფა 30014ა
პირიმზე-ფუძის ანგელოზის თასები
ახალციხიდან არი მობრძანებული პირიმზე. ახალციხიდან მობრძანებულა ეგა. მერე იქ ყოფილა, .ევსურეთში, ეგაც და ფუძის ანგელოზიცა. როგორ იყო, რა ვიცი. ეხლა, მანდ წამოსულა ეგ და წამოუღია მაგათ, ის ქონია მაგათ, თასები რაღაც, იმისა, ფუძის ანგელოზისა, ცალ-ცალკე. და ის თასები წამოუღია, აქ მოუბრძანებია და იმ ფუძის ანგელოზის თასები დაკარგულა და პირიმზისი დამრჩალა მანდ. ეხლა, ჯერ ერთხელ წამაიღეს ეს თასები, დაიკარგა ისივ. იქ გამოჩნდა ის თასები, ფუძის ანგელოზში. აქ გადმოტანილი თასები, ხატიდან, იქ გამოჩნდა ისივ. მესამედ წამაიღეს, ისივ დაიკარგა და დაანებეს თავი. ეს პირიმზე აქ (გუდამაყარში) დარჩა და ფუძის ანგელოზი იქით (ხევსურეთში). ეგ მძლავრია, ფუძის ანგელოზი. მთხრ. ბერი წიკლაური, პირიმზე-ფუძის ანგელოზის დეკანოზი, ჩამწ. ზურაბ კიკნაძე (მაგნიტ.), მაქართა, 1982. თსუფა 25540
ფუძის ანგელოზის თასების პარვა
თასები ორჯერ წაიღეს ფუძის ანგელოზიდან ხევსურებმა, ორჯერ მაიპარეს. არეულ-დარეულია, გაუბედურებულია. ხოლოთ ვერ შასულიყვნენ. იცი, რა ექნა იმას? ციცაი მეეყვანა და ამით გადანათლულიყო და შასულიყო მერე. სამჯერ მისულიყო და ვერ მისულიყო. ვერ მიდიოდა, ხატი უშლიდა. მთხრ. ბერი წიკლაური, დეკანოზი, ჩამწ. ზურაბ კიკნაძე (მაგნიტოფირი), მაქართა 1982. თსუფა 25543
ფუძის ანგელოზი და ცხვრის ფარა
ზღვის პირას ამ საქართველოში ყოფილან მწყემსები. ჰოდა, ეხლა, ორნი ყოფილან მწყემსები და ის მწყემსები ერთმანეთს თურმე ეშველებიან საღამოთი. და იმას მეეჩვენა რაღაც ამხანაკი მეორე ამხანაკს და ამ ცხორს შაუძღვა ზღვაში. ზღვის პირზე მოდიან, შაუძღვა ეს ცხორი. და დაიძახა: „მიშველე, ფუცოო, მთაში რო იტყვიანკე, დიდო სალოცავოო!“ და გაელდა ზღვაო, დეეცა რამა ზღვასაო და ეს ცხორი სულ უკენ გამობერტყაო. გამოიდა უკენაო და მერე მისულა ეს ამხანაკი: კაცო, ესე იყო, ესე იყოო, და მორეკა ცხორი. მოსულა მერე ისენი და სამი ყოჩი გამოურჩევია და დაუყენებია მაგ ფუძის ანგელოზისათვინ. ეხლა, არც გზა იციან ამ ხალხმა, არც კვალი იციან და, რა ქნან ეხლა, სად წაასხან, საითკე უნდა წავიდენ. მოხუცებული კაცი ყოფილა ერთი და იმითვინ უთქომ, რო ესეა, ესეა და როგორ მოვიქცეთო. იმას უთქომ, რო ეგენი გაუშვითო და უკენ გაჰყევითო და თავად გაიგებენ ეგენი, საცა უნდა წავიდენო. გამოურჩევია ეს ყოჩები, წამოსულა. უვლია, უვლია და მოჰყოლია პატრონები და ფშავისკე შაბრუნებულან და ასულან იქ, ფუძის ანგელოზში, და მისულან დღეობაში და დაუხოცია იქ. მთხრ. ბერი წიკლაური, დეკანოზი, ჩამწ. ზურაბ კიკნაძე (მაგნიტოფირი), მაქართა, 1982. თსუფა 25542
მონადირე და ფუძის ანგელოზი
მონადირე იყო ერთი, ტყეში ირემი მოკლა და დაუღამდა. გამოქვაბული იპოვა, გამოქვაბული, რა. დაადგა ამ გამოქვაბულში უწმინდური რამე, ესეთი, დიდი _ უნდა გაგაქროო. ყველა სალოცავი ხო ჩამოთვალა და არ ეშველა. ფუძის ანგელოზია აქა და იმან ვერ იცოდა სახელი და "ფუცო", ესე თქვა, ვერ იცოდა სახელი, და შაუ- თქვა საკლავი. გამოფრინდა ფუძის ანგელოზი და იქვე დაანავლა ის დევი. მერე წამოვიდა ეს კაცი გუდამაყარში _ ჩემი ამბავი ესე, ესე იყოო და ეს ყველაფერი შავთქვიო და მავიყვანო ეხლა ამის კარზე უნდაო, ვამსახუროო. მთხრ. ილია (ილუშა) ბექაური, ჩამწ. ილია ხეიძე, შოთა მურცხვალაძე, ზანდუკი, 2005. თსუფა 30084
დევი პირიმზე-ფუძის ანგელოზის ხატში
პირიმზე-ფუძისანგელოზობა იყო. დეკანოზი და დასტურები საჯარეში ისხდნენ, მლოცველი გარეთ ლოცულობდა და ქეიფობდა. ამ დროს საჯარეში დევი შესულა. დასტურები შეშინებულან და აქეთ-იქით კუთხეებში მიმოფანტულან. დეკანოზი არ დაბნეულა, ჰოდა, ამ დეკანოზს სამთელი სჭერია ხელში და ჯერ ერთხელ გადაისახა პირჯორი და შემდეგ მეორედ. დევს ეთქვა: ნუ მწყევლიო. ამდგარა ეს დევი და წამოსულა შეშინებული. ხატის კარებში რო გამოსულა, მეორედ დაუწერია დეკანოზს პირჯორი. უცბად გაიელვა, განათდა და დაიწვა ეს დევი. გარეთ მლოცველმა აბა რა იცოდა, რა მოხდა. ამ დროს ააძრახა და გააქადაგა ხატმა ერთი დედაკაცი. მთელი მლოცველი მისულა იმ ქალთან. _ „პირველად რო პირჯორი გამოისახეო, ჩემ ყმებს ვეძებდი გატაცებულებსაო. მეორედ რო გამოისახე პირჯორიო, ალაზანი გამოვაჩქაფუნეო. მესამედ რო გამოისახე, ხო გაიგეთ, რაც მოხდაო“. მთხრ. ვასო ზაქაიძე, ჩამწ. ხვთისო მამისიმედიშვილი, ბეგოთკარი (ხადა), 1996. თსუფა 29943ა
ნიკო ხიზანიშვილი "პირიმზე"
ნიკო ხიზანიშვილის ერთი ჩანაწერის თანახმად, პირიმზე წმინდა გიორგი “ცა-ღრუბელთა საქმის” გამრიგეა, მას “დევი ჰყავს მონად და როცა ხალხი დააშავებს რასმე, ზღვისაკენ გაეშურება, იქ ხორხოშელას და სეტყვას აჰკიდებს გოდრებით ზურგზედ დევსა და მოჰფენს მთელ არემარეს”12. იგივეს სჩადის მზის ქალღმერთი მზექალი, რომელსაც გუდამაყარში პირიმზე ფუძის ანგელოზად იხსენიებენ.
ახოობა ხევსურეთში ( ეფემია წიკლაური 21. 09. 2010)
ქართველ მთიელთა ყოფაში დღემდე შემორჩენილია ის ტრადიციული ადათ–წესები, რომელთა თავისებურება ოდითგანვე დიდ ყურადღებას იპყრობდა.
იქაური ხალხის ცხოვრებაში ახლაც ცოცხლობს უძველესი რელიგიურ–მითოსური წარმოდგენები, რომლებსაც საფუძველი მათი წინაპრების ცნობიერებაში უხსოვარი დროიდან ჩაჰყრია. ხევსურები მართლმადიდებელი ქრისტიანები არიან, მაგრამ ისინი არც უძველეს ტრადიციებს ივიწყებენ. ცნობილია, რომ მათ მრავალი ხატ–ანგელოზი სწამთ, რომელთა საყმოს მთელი ხევსურეთი წარმოადგენს. თავიანთ თავსაც ამ ხატების ყმებად თვლიან.
თითოეულ თემს ხევსურეთში თავისი სამლოცველო ჯვარი ჰქონია, თემში შემავალ სოფლებს კი ამ ჯვრის ნიში აქვთ აღმართული. იქ მოქმედი ეკლესია ჯერ კიდევ არ არის, ამიტომ, მხოლოდ ხატს ემსახურებიან და ცდილობენ, მამა–პაპითგან წამოსული ტრადიციები სრულად დაიცვან. წინაპართა რელიგიურ ადათ–წესს მისდევენ მთაში დარჩენილი წიკლაურებიც. ხევსურეთის სოფელ უკანახოში მდებარე ფუძის ანგელოზის ჯვარი ხომ წიკლაურ–ბექაურთა საგვარეულო სალოცავია.
ეთნოლოგ როლანდ თოფჩიშვილის ცნობით, ერთ–ერთი გადმოცემის თანახმად, წიკლაურების წინაპარს უკანა ფშავის სოფელ მაშარაში უცხოვრია, მაგრამ მათი ოჯახი იახსრის ხატს ამოუწყვეტია და მხოლოდ ერთი ბავშვი, სახელად იმედა, გადარჩენილა, რომელიც ხევსურეთში გაზრდილა. იმედა წიკლაური ხევსურეთში, სოფელ ფაფარენაში დაუსახლებიათ. იმ ერთ ბიჭზე მოდიან წიკლაურები. ფაფარენადან წიკლაურების ერთი შტო იმავე თემის სოფელ გაღმროშკაში გადასახლებულა. მეორე შტო არხოტში, სოფელ ამღაში გადასულა.
კიდევ ერთი შტო წიკლაურებისა, ბუდე–ხევსურეთის ჩირდილის ხევში, სოფელ უკანახოში დამკვიდრებულა. შემდგომი გამრავლების შედეგად, ამღიონი და როშკიონი წიკლაურების ნაწილი ხევში გადასახლებულა, ნაწილი ბარში ჩამოსულა, ნაწილი ადგილზე დარჩენილა, ხოლო უკანახოელი წიკლაურები კი ფხიტურის უღელტეხილის გადაღმა, გუდამაყარში გადაკრეფილან სრულიად.
უკანახოში მდებარე ფუძის ანგელოზის ხატში გუდამაყრელი წიკლაურ– ბექაურები, როგორც ერთი წინაპრის შთამომავალნი და ხატის ყმანი, უხსოვარი დროიდან ლოცულობენ და ყოველი ახოობის დღესასწაულზე ისევ აკითხავენ წინაპართა სალოცავს. ხატობას, ახოობას, სოფლის სახელწოდებიდან გამომდინარე უწოდებენ და ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების დღესასწაულიდან 3 დღის, ან ერთი კვირის შემდეგ, ყოველთვის შაბათობით ზეიმობენ.
ამ დღეობის აღსანიშნავად გუდამაყრელები ფხიტურის მთის გადმოვლით, ცხენებით, წინა დღეს მოეშურებიან. ხევისბერი დასტურებთან ერთად, სალოცავის წმინდა ჯვარ–დროშას მოაბრძანებს გუდამაყრის ხეობიდან და მლოცველებს წინ მოუძღვის. ღამეს უკანახოსთან ახლოს ათევენ. სალოცავში კი გათენებისას ადიან.
ფუძის ანგელოზის ჯვარი წიკლაურ–ბექაურთა საგვარეულო სალოცავია, მაგრამ იქ მთიულ–ხევსურთა სხვა გვარებიც ლოცულობენ. ხატს კეთილდღეობასა და ყველა საქმეში შეწევნას ევედრებიან. სამხვეწროდ საკლავს, ცხვარს, ან ხარს უთქვამენ. სწამთ, რომ თუ შეუთქვეს და ვერ აასრულეს, ხატი აუცილებლად მიზეზს მისცემს, ე.ი. რაღაც შეემთხვევათ, ამიტომ ცდილობენ, ყოველთვის აასრულონ დანაპირები და შეთქმული საკლავით ესტუმრონ სალოცავს.
* * *
ბიძაშვილებმა გადავწყვიტეთ, წინაპართა უძველეს სალოცავს თბილისიდან ხევსურეთში ჩვენც ვწვეოდით და ამიტომ წინა დღით გავემგზარეთ.
რამდენიმე საათის შემდეგ პირაქეთა ხევსურეთის მწვანე ტყით შემოსილი მთებიც გამოჩნდა. გავიარეთ სოფლები: კორშა, ჩირდილი, ბუჩუკურთა, სადაც მეჩხრად გვხდებოდა სახლები. გვეუფლებოდა სიხარული, მაგრამ გვახლდა სევდაც, რომელსაც წინაპართა გაუკაცრიელებულ ნაალაგარზე დავანებული უხმო მდუმარება იწვევდა.
დღეს იქ ჩვენი გვარისა აღარავინ ცხოვრობს. მრავალი მიზეზის გამო, სოფლები მოსახლეობისგან დაცლილია. წიკლაურების აყრის შემდეგ უკანახოში ჯერ ქისტაურები, შემდეგ კი ჭინჭარაულები დასახლებულან. ამჟამად იქ ჭინჭარაულების ერთი კომლიღა ცხოვრობს, ერთი წლის წინ დაბრუნებულან ბარიდან ახალგაზრდა ცოლ–ქმარი.
ღამე უკანახოში, ცადაზიდული ვერხვების ძირას, კარვებში გავათიეთ.
ახოობა წელს 4 სექტემბერს აღინიშნა და კვლავაც გაისმა ხევსური გუდამაყრელების ხმა მოსახლეობისგან მიტოვებული უკანახოს გარინდულ მდუმარებაში. აახმიანეს ხალხთა სიმრავლეს დანატრებული ხევსურეთის მთები ბექაურ–წიკლაურებმა.
სალოცავისკენ მიმავალ საცალფეხო გზას გათენებისთანავე ჩვენც შევუდექით. მივუყვებოდით მლოცველთა ნაკვალევს და სიამაყით გვავსებდა სილამაზით შემკული მშობლიური მხარის თვალწარმტაცი ბუნების ხილვა. ფოთლოვანი ტყით შემოსილ მთის კალთებზე გაკვალულ ვიწრო ბილიკებს ერთი საათი მივუყვებოდით და, როგორც იქნა, ხეების ჩრდილში დავანებული წმინდა სალოცავიც გამოჩნდა. ცოტა შეგვაგვიანდა, სადღესასწაულო რიტუალი უკვე დაწყებულიყო. შეეწირათ შარვანიანთ ბექაურების ზვარაკი. დარეკილიყო ხატის ზარებიც. საკლავით მისული ხატის სხვა ყმები კი თავიანთ რიგს ელოდნენ. სალოცავის წინ, საუკუნოვან ქვის ფილებზე სანთლები ავანთეთ. ჩვენც შევავედრეთ თავი ფუძის ანგელოზის ჯვარს.
საკულტო ძეგლი სამი ნაგებობისგან შედგება – საკოდე, საქვაბე და მთავარი დარბაზი. ძველი ტრადიციის თანახმად, ხატობაში მთავარ როლს ხევისბერი და დასტურები ასრულებენ. ხევისბერი ხატში მისულ მახვეწარს ამწყალობნებს. დასტურები კი საკლავს იჭერენ და კლავენ. თუ დასაკლავი ხარია, მაშინ მათ სხვებიც ეხმარებიან. დღესასწაულებზე დასტურებს საკმაოდ დიდი ჯაფა ადგებათ, რადგან ყოველთვის მრავალი ზვარაკი იწირება. მლოცველები სანთლებითა და მოსალოცავით, გულიანი ქადებით მიდიან ხევისბერთან, ის ილოცება. პირველად ღმერთს ახსენებს, მერე ყველა სალოცავის სახელებს ჩამოთვლის, მათ სადიდებელს წარმოთქვამს და შემდეგ შეავედრებს ქვეყანას, ერს, საკლავის მიმყვანს, მის ოჯახს. ჯვრის სახით დასერავს ქადებს. დამწყალობების დროს ხევისბერი პირით აღმოსავლეთისკენ დგება, სანთელს ანთებს და საკლავს შუბლს, ან მარჯვენა მხარს სამჯერ შეუტრუსავს. ტრადიციულად, საკლავის მარჯვენა ბეჭი სალოცავში რჩება, რასაც ხევისბერი სხვა ოჯახებს გაუნაწილებს.
ხევსურეთში გამეფებულია ლუდის კულტი. ლუდი იქ ღვთიურ სასმელად ითვლება და ღვთაებათა სადიდებლად დუღს. ახოობის აღსანიშნავად ლუდის ხარშვა და საჯაროზე კოდით დადგმა, უმთავრესად, შარვანიანთ სახლიკაცებს მორიგეობით ევალებათ. ხატობიდან ერთი კვირით ადრე ისინი ლუდს ქერის, ან ხორბლისგან, ძველი ტექნოლოგიის დაცვით, სპეციალურ დიდ ქვაბში ხარშავენ და ხატობამდე ლუდის შესანახ ნაგებობაში ინახავენ. სპილენძის ლუდის ქვაბი, რომელსაც კოდს უწოდებენ, ახოობას შარვანიანთ დალოცვით იხსნება. ამის შემდეგ ლუდი გარეთ გამოაქვთ და ილოცებიან, ასმევენ ხატში მისულ მლოცველებსაც. სალოცავთან ახლოს იმართება მცირე პურობა. ყველა გვარმა თავისი ადგილი იქ უკვე წინასწარ იცის. შლიან ქადა–პურს, ხილს და ერთმანეთს ლოცავენ, ადღეგრძელებენ. იპატიჟებენ სხვა მხრიდან ჩასულ მოგვარეებს.
დღეობის დასასრულს სამხიარულო სანახაობა, ქვაბის წართმევის ცერემონიალი იმართება. ლუდით სავსე კოდს 4 კაცი – 2 წიკლაური და 2 ბექაური დაიჭერს, დანარჩენები კი ცდილობენ ქვაბის წართმევას. ეჭიდებიან კოდს და თან ლუდს სვამენ. ამ შეჯიბრში მონაწილეობა ნებისმიერ მლოცველს შეუძლია, ოღონდ გამარჯვება აუცილებლად შარვანიანთ ბექაურთ უნდა დარჩეთ. ეს დიდი ხნის ტრადიციაა.
მთაში ჯერ კიდევ მტკიცედაა შემორჩენილი ხევისბერობის ინსტიტუტი. ახალგაზრდებიც ცდილობენ, ურყევად დაიცვან წინაპართა ეს ტრადიცია. ამბობენ, რომ ხევისბერობა მხოლოდ იმ პიროვნებას მოუწევს, ვის წინაპარსაც ოდესმე ეს პატივი რგებია. ასეთი ადამიანის შესახებ მოქმედ ხევისბერს, თურმე ხატის მიერ, სიზმარში უნდა ეუწყოს. წლებია, თორღვა წიკლაურის გარდაცვალების შემდეგ, წიკლაურ–ბექაურთა საგვარეულო სალოცავებში თორელაანის მკვიდრი, თედო ბექაური ხევისბერ–დეკანოზობს. როგორც თავად აღნიშნავს, მისი მოვალეობა დროშით ხალხის წინ წაძღოლა და სალოცავებში მისულ მახვეწართა დალოცვაა. ასევე, ქორწილში, ნათლობისა და თუ საღმრთო სუფრებზე სანთლის ანთება და წესის დაყენება. ეკრძალება მიცვალებულთან მისვლა და მისი დანახვა. სალოცავებში მსახურებისთვის კი მას წმიდა ცხოვრება და მარხვა ევალება,
თორღვა წიკლაური:
– ხორციანს არ ვჭამთ. საჭმელი სისხლში მიდის. სისხლით შერეული ადამიანი სულითაც შერეულია, მაშინ რაღა აზრი აქვს სანთლის ანთებას, ხატისა და ხალხის სამსახურს? მისი ლოცვა არც არავის მიუვა და მისი არც ხატთან დგომა შეიძლება.
დასტურობა პაპიდან შვილიშვილზე შთამომავლობით გადადის და, როგორც ხატის ყმათა შვილები, მხოლოდ წიკლაურ–ბექაურთა კომლიდან არიან და ყოველ წელს იცვლებიან. ერთ წელს ორი წიკლაური დასტურობს, მომდევნო წელს – ბექაურ–წიკლაური. სანამ პიროვნება ამ მოვალეობას იტვირთავს, ერთი წელი იმანაც მარხვა და წმიდა ცხოვრება უნდა დაიცვას, სხვანაირად დასტურობაზე უარს ეტყვიან. კიტოხელ შალიკო წიკლაურს წლევანდელ ახოობაზე დასტურობიდან ერთი წელი უკვე შეუსრულდა. მან აღნიშნა, რომ ეს ტვირთი ძალიან მძიმე საზიდია.
ფუძის ანგელოზის ჯვრის მლოცველი გუდამაყრელები, ტრადიციულად, იქ ხატობის დასრულებამდე რჩებიან. გადაუდებელი აუცილებლობის გარდა, ხატის დროშაზე წინ ვერავინ წავა.
– დროშა რომ გაბრძანდება, იმას უნდა გაჰყვეს ხალხი, ახლა რამდენიმე კაცი წავიდა, რომელთაც გადაუდებელი საქმე ჰქონდათ, ხატს პატიება სთხოვეს და ისე წავიდნენ, – გვითხრა ხევისბერმა.
დღეობა მთავრდება, ჯვარ–დროშას ისევ ხევისბერი მიაბრძანებს, მას უკან გაჰყვებიან მლოცველნიც. წინ დიდი გზა აქვთ გასავლელი. ამიტომ იმ ღამეს ჩირდილის ხევს გაღმა, იალიანზე რჩებიან. იქვე ხარშავენ ხორცს და მთელ ღამეს თასების ცლასა და ცეკვა–სიმღერაში ატარებენ. ხევისბერ–დასტურები დროშით, კარის ჯვრის სალოცავთან ბანაკდებიან. მეორე დილას კი, კვლავ ჯვარ–დროშის წინამძღვრობით, აგრძელებენ გზას გუდამაყრამდე.
შუადღისთვის დასრულდა ახოობა. ჩვენც გამოვაცილეთ ხატის წმინდა დროშა. დავემშვიდობეთ მშობლიურ ხევსურეთს. გზაც უცებ გაილია ბარისკენ. ჩვენი ფიქრები კი დარჩა იქ, სადაც ამაყი მთების სიდიადეში, წინაპართა წმინდა სალოცავები უკვდავებას ღაღადებენ. მლოცველებს ისინი ყოველ წელს ელიან.
იქაური ხალხის ცხოვრებაში ახლაც ცოცხლობს უძველესი რელიგიურ–მითოსური წარმოდგენები, რომლებსაც საფუძველი მათი წინაპრების ცნობიერებაში უხსოვარი დროიდან ჩაჰყრია. ხევსურები მართლმადიდებელი ქრისტიანები არიან, მაგრამ ისინი არც უძველეს ტრადიციებს ივიწყებენ. ცნობილია, რომ მათ მრავალი ხატ–ანგელოზი სწამთ, რომელთა საყმოს მთელი ხევსურეთი წარმოადგენს. თავიანთ თავსაც ამ ხატების ყმებად თვლიან.
თითოეულ თემს ხევსურეთში თავისი სამლოცველო ჯვარი ჰქონია, თემში შემავალ სოფლებს კი ამ ჯვრის ნიში აქვთ აღმართული. იქ მოქმედი ეკლესია ჯერ კიდევ არ არის, ამიტომ, მხოლოდ ხატს ემსახურებიან და ცდილობენ, მამა–პაპითგან წამოსული ტრადიციები სრულად დაიცვან. წინაპართა რელიგიურ ადათ–წესს მისდევენ მთაში დარჩენილი წიკლაურებიც. ხევსურეთის სოფელ უკანახოში მდებარე ფუძის ანგელოზის ჯვარი ხომ წიკლაურ–ბექაურთა საგვარეულო სალოცავია.
ეთნოლოგ როლანდ თოფჩიშვილის ცნობით, ერთ–ერთი გადმოცემის თანახმად, წიკლაურების წინაპარს უკანა ფშავის სოფელ მაშარაში უცხოვრია, მაგრამ მათი ოჯახი იახსრის ხატს ამოუწყვეტია და მხოლოდ ერთი ბავშვი, სახელად იმედა, გადარჩენილა, რომელიც ხევსურეთში გაზრდილა. იმედა წიკლაური ხევსურეთში, სოფელ ფაფარენაში დაუსახლებიათ. იმ ერთ ბიჭზე მოდიან წიკლაურები. ფაფარენადან წიკლაურების ერთი შტო იმავე თემის სოფელ გაღმროშკაში გადასახლებულა. მეორე შტო არხოტში, სოფელ ამღაში გადასულა.
კიდევ ერთი შტო წიკლაურებისა, ბუდე–ხევსურეთის ჩირდილის ხევში, სოფელ უკანახოში დამკვიდრებულა. შემდგომი გამრავლების შედეგად, ამღიონი და როშკიონი წიკლაურების ნაწილი ხევში გადასახლებულა, ნაწილი ბარში ჩამოსულა, ნაწილი ადგილზე დარჩენილა, ხოლო უკანახოელი წიკლაურები კი ფხიტურის უღელტეხილის გადაღმა, გუდამაყარში გადაკრეფილან სრულიად.
უკანახოში მდებარე ფუძის ანგელოზის ხატში გუდამაყრელი წიკლაურ– ბექაურები, როგორც ერთი წინაპრის შთამომავალნი და ხატის ყმანი, უხსოვარი დროიდან ლოცულობენ და ყოველი ახოობის დღესასწაულზე ისევ აკითხავენ წინაპართა სალოცავს. ხატობას, ახოობას, სოფლის სახელწოდებიდან გამომდინარე უწოდებენ და ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების დღესასწაულიდან 3 დღის, ან ერთი კვირის შემდეგ, ყოველთვის შაბათობით ზეიმობენ.
ამ დღეობის აღსანიშნავად გუდამაყრელები ფხიტურის მთის გადმოვლით, ცხენებით, წინა დღეს მოეშურებიან. ხევისბერი დასტურებთან ერთად, სალოცავის წმინდა ჯვარ–დროშას მოაბრძანებს გუდამაყრის ხეობიდან და მლოცველებს წინ მოუძღვის. ღამეს უკანახოსთან ახლოს ათევენ. სალოცავში კი გათენებისას ადიან.
ფუძის ანგელოზის ჯვარი წიკლაურ–ბექაურთა საგვარეულო სალოცავია, მაგრამ იქ მთიულ–ხევსურთა სხვა გვარებიც ლოცულობენ. ხატს კეთილდღეობასა და ყველა საქმეში შეწევნას ევედრებიან. სამხვეწროდ საკლავს, ცხვარს, ან ხარს უთქვამენ. სწამთ, რომ თუ შეუთქვეს და ვერ აასრულეს, ხატი აუცილებლად მიზეზს მისცემს, ე.ი. რაღაც შეემთხვევათ, ამიტომ ცდილობენ, ყოველთვის აასრულონ დანაპირები და შეთქმული საკლავით ესტუმრონ სალოცავს.
* * *
ბიძაშვილებმა გადავწყვიტეთ, წინაპართა უძველეს სალოცავს თბილისიდან ხევსურეთში ჩვენც ვწვეოდით და ამიტომ წინა დღით გავემგზარეთ.
რამდენიმე საათის შემდეგ პირაქეთა ხევსურეთის მწვანე ტყით შემოსილი მთებიც გამოჩნდა. გავიარეთ სოფლები: კორშა, ჩირდილი, ბუჩუკურთა, სადაც მეჩხრად გვხდებოდა სახლები. გვეუფლებოდა სიხარული, მაგრამ გვახლდა სევდაც, რომელსაც წინაპართა გაუკაცრიელებულ ნაალაგარზე დავანებული უხმო მდუმარება იწვევდა.
დღეს იქ ჩვენი გვარისა აღარავინ ცხოვრობს. მრავალი მიზეზის გამო, სოფლები მოსახლეობისგან დაცლილია. წიკლაურების აყრის შემდეგ უკანახოში ჯერ ქისტაურები, შემდეგ კი ჭინჭარაულები დასახლებულან. ამჟამად იქ ჭინჭარაულების ერთი კომლიღა ცხოვრობს, ერთი წლის წინ დაბრუნებულან ბარიდან ახალგაზრდა ცოლ–ქმარი.
ღამე უკანახოში, ცადაზიდული ვერხვების ძირას, კარვებში გავათიეთ.
ახოობა წელს 4 სექტემბერს აღინიშნა და კვლავაც გაისმა ხევსური გუდამაყრელების ხმა მოსახლეობისგან მიტოვებული უკანახოს გარინდულ მდუმარებაში. აახმიანეს ხალხთა სიმრავლეს დანატრებული ხევსურეთის მთები ბექაურ–წიკლაურებმა.
სალოცავისკენ მიმავალ საცალფეხო გზას გათენებისთანავე ჩვენც შევუდექით. მივუყვებოდით მლოცველთა ნაკვალევს და სიამაყით გვავსებდა სილამაზით შემკული მშობლიური მხარის თვალწარმტაცი ბუნების ხილვა. ფოთლოვანი ტყით შემოსილ მთის კალთებზე გაკვალულ ვიწრო ბილიკებს ერთი საათი მივუყვებოდით და, როგორც იქნა, ხეების ჩრდილში დავანებული წმინდა სალოცავიც გამოჩნდა. ცოტა შეგვაგვიანდა, სადღესასწაულო რიტუალი უკვე დაწყებულიყო. შეეწირათ შარვანიანთ ბექაურების ზვარაკი. დარეკილიყო ხატის ზარებიც. საკლავით მისული ხატის სხვა ყმები კი თავიანთ რიგს ელოდნენ. სალოცავის წინ, საუკუნოვან ქვის ფილებზე სანთლები ავანთეთ. ჩვენც შევავედრეთ თავი ფუძის ანგელოზის ჯვარს.
საკულტო ძეგლი სამი ნაგებობისგან შედგება – საკოდე, საქვაბე და მთავარი დარბაზი. ძველი ტრადიციის თანახმად, ხატობაში მთავარ როლს ხევისბერი და დასტურები ასრულებენ. ხევისბერი ხატში მისულ მახვეწარს ამწყალობნებს. დასტურები კი საკლავს იჭერენ და კლავენ. თუ დასაკლავი ხარია, მაშინ მათ სხვებიც ეხმარებიან. დღესასწაულებზე დასტურებს საკმაოდ დიდი ჯაფა ადგებათ, რადგან ყოველთვის მრავალი ზვარაკი იწირება. მლოცველები სანთლებითა და მოსალოცავით, გულიანი ქადებით მიდიან ხევისბერთან, ის ილოცება. პირველად ღმერთს ახსენებს, მერე ყველა სალოცავის სახელებს ჩამოთვლის, მათ სადიდებელს წარმოთქვამს და შემდეგ შეავედრებს ქვეყანას, ერს, საკლავის მიმყვანს, მის ოჯახს. ჯვრის სახით დასერავს ქადებს. დამწყალობების დროს ხევისბერი პირით აღმოსავლეთისკენ დგება, სანთელს ანთებს და საკლავს შუბლს, ან მარჯვენა მხარს სამჯერ შეუტრუსავს. ტრადიციულად, საკლავის მარჯვენა ბეჭი სალოცავში რჩება, რასაც ხევისბერი სხვა ოჯახებს გაუნაწილებს.
ხევსურეთში გამეფებულია ლუდის კულტი. ლუდი იქ ღვთიურ სასმელად ითვლება და ღვთაებათა სადიდებლად დუღს. ახოობის აღსანიშნავად ლუდის ხარშვა და საჯაროზე კოდით დადგმა, უმთავრესად, შარვანიანთ სახლიკაცებს მორიგეობით ევალებათ. ხატობიდან ერთი კვირით ადრე ისინი ლუდს ქერის, ან ხორბლისგან, ძველი ტექნოლოგიის დაცვით, სპეციალურ დიდ ქვაბში ხარშავენ და ხატობამდე ლუდის შესანახ ნაგებობაში ინახავენ. სპილენძის ლუდის ქვაბი, რომელსაც კოდს უწოდებენ, ახოობას შარვანიანთ დალოცვით იხსნება. ამის შემდეგ ლუდი გარეთ გამოაქვთ და ილოცებიან, ასმევენ ხატში მისულ მლოცველებსაც. სალოცავთან ახლოს იმართება მცირე პურობა. ყველა გვარმა თავისი ადგილი იქ უკვე წინასწარ იცის. შლიან ქადა–პურს, ხილს და ერთმანეთს ლოცავენ, ადღეგრძელებენ. იპატიჟებენ სხვა მხრიდან ჩასულ მოგვარეებს.
დღეობის დასასრულს სამხიარულო სანახაობა, ქვაბის წართმევის ცერემონიალი იმართება. ლუდით სავსე კოდს 4 კაცი – 2 წიკლაური და 2 ბექაური დაიჭერს, დანარჩენები კი ცდილობენ ქვაბის წართმევას. ეჭიდებიან კოდს და თან ლუდს სვამენ. ამ შეჯიბრში მონაწილეობა ნებისმიერ მლოცველს შეუძლია, ოღონდ გამარჯვება აუცილებლად შარვანიანთ ბექაურთ უნდა დარჩეთ. ეს დიდი ხნის ტრადიციაა.
მთაში ჯერ კიდევ მტკიცედაა შემორჩენილი ხევისბერობის ინსტიტუტი. ახალგაზრდებიც ცდილობენ, ურყევად დაიცვან წინაპართა ეს ტრადიცია. ამბობენ, რომ ხევისბერობა მხოლოდ იმ პიროვნებას მოუწევს, ვის წინაპარსაც ოდესმე ეს პატივი რგებია. ასეთი ადამიანის შესახებ მოქმედ ხევისბერს, თურმე ხატის მიერ, სიზმარში უნდა ეუწყოს. წლებია, თორღვა წიკლაურის გარდაცვალების შემდეგ, წიკლაურ–ბექაურთა საგვარეულო სალოცავებში თორელაანის მკვიდრი, თედო ბექაური ხევისბერ–დეკანოზობს. როგორც თავად აღნიშნავს, მისი მოვალეობა დროშით ხალხის წინ წაძღოლა და სალოცავებში მისულ მახვეწართა დალოცვაა. ასევე, ქორწილში, ნათლობისა და თუ საღმრთო სუფრებზე სანთლის ანთება და წესის დაყენება. ეკრძალება მიცვალებულთან მისვლა და მისი დანახვა. სალოცავებში მსახურებისთვის კი მას წმიდა ცხოვრება და მარხვა ევალება,
თორღვა წიკლაური:
– ხორციანს არ ვჭამთ. საჭმელი სისხლში მიდის. სისხლით შერეული ადამიანი სულითაც შერეულია, მაშინ რაღა აზრი აქვს სანთლის ანთებას, ხატისა და ხალხის სამსახურს? მისი ლოცვა არც არავის მიუვა და მისი არც ხატთან დგომა შეიძლება.
დასტურობა პაპიდან შვილიშვილზე შთამომავლობით გადადის და, როგორც ხატის ყმათა შვილები, მხოლოდ წიკლაურ–ბექაურთა კომლიდან არიან და ყოველ წელს იცვლებიან. ერთ წელს ორი წიკლაური დასტურობს, მომდევნო წელს – ბექაურ–წიკლაური. სანამ პიროვნება ამ მოვალეობას იტვირთავს, ერთი წელი იმანაც მარხვა და წმიდა ცხოვრება უნდა დაიცვას, სხვანაირად დასტურობაზე უარს ეტყვიან. კიტოხელ შალიკო წიკლაურს წლევანდელ ახოობაზე დასტურობიდან ერთი წელი უკვე შეუსრულდა. მან აღნიშნა, რომ ეს ტვირთი ძალიან მძიმე საზიდია.
ფუძის ანგელოზის ჯვრის მლოცველი გუდამაყრელები, ტრადიციულად, იქ ხატობის დასრულებამდე რჩებიან. გადაუდებელი აუცილებლობის გარდა, ხატის დროშაზე წინ ვერავინ წავა.
– დროშა რომ გაბრძანდება, იმას უნდა გაჰყვეს ხალხი, ახლა რამდენიმე კაცი წავიდა, რომელთაც გადაუდებელი საქმე ჰქონდათ, ხატს პატიება სთხოვეს და ისე წავიდნენ, – გვითხრა ხევისბერმა.
დღეობა მთავრდება, ჯვარ–დროშას ისევ ხევისბერი მიაბრძანებს, მას უკან გაჰყვებიან მლოცველნიც. წინ დიდი გზა აქვთ გასავლელი. ამიტომ იმ ღამეს ჩირდილის ხევს გაღმა, იალიანზე რჩებიან. იქვე ხარშავენ ხორცს და მთელ ღამეს თასების ცლასა და ცეკვა–სიმღერაში ატარებენ. ხევისბერ–დასტურები დროშით, კარის ჯვრის სალოცავთან ბანაკდებიან. მეორე დილას კი, კვლავ ჯვარ–დროშის წინამძღვრობით, აგრძელებენ გზას გუდამაყრამდე.
შუადღისთვის დასრულდა ახოობა. ჩვენც გამოვაცილეთ ხატის წმინდა დროშა. დავემშვიდობეთ მშობლიურ ხევსურეთს. გზაც უცებ გაილია ბარისკენ. ჩვენი ფიქრები კი დარჩა იქ, სადაც ამაყი მთების სიდიადეში, წინაპართა წმინდა სალოცავები უკვდავებას ღაღადებენ. მლოცველებს ისინი ყოველ წელს ელიან.
ეფემია წიკლაური
გუდამაყრის ძირითადი ხატის
"პირიმზე ფუძის ანგელოზის” ნიში არის სოფელ ალოტის მახლობლად, რომელიც
თავის დროზე გუდამაყრიდან მიგრირებულ წიკლაურებს გადმოუტანიათ.
"გოსტიბეს მეზობელი სოფელია გარგალი. ამ სოფელში იყო ლომისას ნიში.
მთიულეთიდან მოსული ხალხი სულ მანდ ლოცულობადა. აქ რომ დიდგორია, ეგ
არის პირიმზეს ნიში. მაგას გუდამაყრიდან გადმოსახლებული ხალხი
ლოცულობს. წიკლაურ-ბექაურებს პირიმზეში გაყავდათ ბავშვი გასარევად".
მთიულეთ-გუდამაყრიდან გადმოსახლებულ მოსახლეობის მთავარ
სალოცავს მაინც დიდგორობა წარმოადგენდა, რომელიც ფაქტიურად
გუდამაყრის ცენტრალური ხატის-"პირიმზე ფუძის ანგელოზის" დღესასწაული
იყო.
მარიამობა წყარო: http://www.ambioni.ge/mariamoba
გუდამაყარში მარიამობას ხალხი ადგილობრივ ხატებშიც მიდიოდა და იქ აღნიშნავდა დღესასწაულს, მაგრამ ამ დღეს საერთო საგუდამაყრო სალოცავის, პირიმზე ფუძის ანგელოზის დღეობაა და ამიტომ ხალხი უმთავრესად იქით მიეშურებოდა.
ხალხის გადმოცემით პირიმზე და ფუძის ანგელოზი და-ძმანი არიან. პირიმზე სოფელ ჩოხშია, ფუძის ანგელოზი კი ხევსურეთშიო. თუ პირიმზეს დღეობა შუა კვირაში ექნებოდა, ანუ მარიამობა შუა კვირას დაემთხვეოდა, მლოცველი გუდამაყრიდან ხევსურეთში მომდევნო კვირის პარასკევს მიდიოდა. ახოობაზე, ანუ ფუძის ანგელოზობაზე, საკლავი შაბათს უნდა დაიკლას.
ხალხი პირიმზეს ცის ნაპირამდე მოარულს, უყმო ყმის მშველელს ეძახის. ვინც უნდა თხოვოს, ყველას მშველიაო. თურმე ძველად ხევსურეთში კერპები ხალხს არ უშვებდნენ სალოცავად. ფხიტურზე ყოფილა პირიმზე. ღვთის შვილებიდან მხოლოდ ის შებრძოლებია კერპებს და ბრძოლის შემდეგ ამ ადგილს საგუბია დარქმევიაო. პირიმზეს იახსრისთვის უთხოვია, მე თუ ვერ შევძელი კერპების დმარცხება, შენ დამეხმარეო, მაგრამ თავადაც გამკლავებია.
მლოცველები პრიმზეში ღამისთევით მიდიან და მრავალი საკლავი (ცხვარი, კურატი) მიჰყავთ. დღემდე ხატში მიაქვთ ქადა-სანთელი. ხატში მისულ მლოცველს ქადა-სანთელი დეკანოზთან მიაქვს, რომელიც მიმტანს ლოცავს და სანთელს ანთებს. ქადას ძველად მთლიანად მას უტოვებდნენ, ახლა სახლში მოაქვთ. ქადას სამწყალობნოს ეძახიან. დეკანოზს ზოგჯერ ფულსაც აძლევდნენ. დეკანოზი საკლავზეც ილოცებოდა. ამ დროს ხატის დროშა იყო გამობრძანებული. ყველა საკლავის დაკვლაზე დროშას შეარხევდნენ და ზარი ირეკებოდა. Yყველა იქ მყოფი პირით აღმოსავლეთისაკენ დგებოდა, დეკანოზი საკლავს ანთებული სანთლით ბალანს შეუტუსავდა, დსტურები საკლავს ფეხებს დაუჭერდნენ, დეკანოზი ხანჯლით ყელს გამოჭრიდა, პატრონი კი ატყავებდა.
პირიმზეში გაყავდათ ბავშვები და ხატში მიბარების წესს ასრულებდნენ. ამჯერადაც ოჯახს დეკანოზთან უნდა მიეყვანა საკლავი. დეკანოზი დაილოცებოდა, საკლავს დაკლავდა და თუ ბავშვი ბიჭი იყო, საკლავის სისხლს შუბლზე ჯვარს გამოუსახავდა, ხოლო თუ გოგონა იყო, მარჯვენა ხელის გულზე.
ხატში ფერხისას ასრულებდნენ. ძველად იგი ორსართულიანიც იყო. ფერხისას ამგვარ ტექსტზე
მღეროდნენ:
ხატში ფერხისას ასრულებდნენ. ძველად იგი ორსართულიანიც იყო. ფერხისას ამგვარ ტექსტზე
მღეროდნენ:
“ჩვენი პირიმზის კარზედა
ხე ალვა ამოსულაო.
იმას დაუსხამს ყურძენი,
საჭმელად შამოსულაო.
იმის უჭმელი ქალ-ვაჟი
უდროოდ ჩამოშლილაო”.
ხე ალვა ამოსულაო.
იმას დაუსხამს ყურძენი,
საჭმელად შამოსულაო.
იმის უჭმელი ქალ-ვაჟი
უდროოდ ჩამოშლილაო”.
ამავე ტექსტს სხვა ხატებშიც მღეროდნენ. როდესაც ხატში საკლავის ხორცი გამზადდებოდა, იშლებოდა სუფრა და იწყებოდა ლხინი, ცეკვა-სიმღერა, სადღეგრძელოები, ერთმანეთის გადაპატიჟება.
ამ ხატობაზე ავადმყოფებსაც მკურნალობდნენ. როდესაც პირველად ხატს ანუ ჩვეულებრივ ჯვარს გამოაბრძანებდნენ, ეკლესიის კარის წინ ავადმყოფები პირქვე იყვნენ გაწოლილები. უხუცესი დეკანოზი (ხატში შეიძლება რამდენიმე დეკანოზი ყოფილიყო) ავადმყოფებს სამჯერ დროშის ტარით ჯვარს გადასახავდა. თავზე, წელზე და ორივე მხარზე ამ ტარს დააჭერდა, ავადმყოფს ცალი ფეხით წელზე შეადგებოდა, ახლა უკვე ფეხს აჭერდა და სამჯერ გადახტებ-გადმოხტებოდა. ამას ხატით გალახვას უწოდებდნენ. ამის შემდეგ დეკანოზი ჯვარს ლუდში ამოავლებდა და ამ ლუდს ავადმყოფს დაალევინებდა.
ამ ხატობაზე ავადმყოფებსაც მკურნალობდნენ. როდესაც პირველად ხატს ანუ ჩვეულებრივ ჯვარს გამოაბრძანებდნენ, ეკლესიის კარის წინ ავადმყოფები პირქვე იყვნენ გაწოლილები. უხუცესი დეკანოზი (ხატში შეიძლება რამდენიმე დეკანოზი ყოფილიყო) ავადმყოფებს სამჯერ დროშის ტარით ჯვარს გადასახავდა. თავზე, წელზე და ორივე მხარზე ამ ტარს დააჭერდა, ავადმყოფს ცალი ფეხით წელზე შეადგებოდა, ახლა უკვე ფეხს აჭერდა და სამჯერ გადახტებ-გადმოხტებოდა. ამას ხატით გალახვას უწოდებდნენ. ამის შემდეგ დეკანოზი ჯვარს ლუდში ამოავლებდა და ამ ლუდს ავადმყოფს დაალევინებდა.
No comments:
Post a Comment